धर्म मूल स्वभाव हो, मूल प्रकृति हो । धर्ममा कुनै कृत्रिमता वा आडम्बर हुँदैन । धर्म बिना संसारमा केही पनि हुँदैन । धर्म झिकिदियो भने संसार शून्य हुन्छ किनकी अस्तित्वहीनता र स्वभावहीनताको जुन स्थिति हुन्छ, त्यसलाई नै शून्य भनिन्छ । अतः धर्मले नै यो सृष्टि अडेको छ, यो प्रकृति चलायमान छ, चर–अचर यावत् गतिशील छन् र सम्णूर्ण प्राणी स्पन्दनशील छ ।
हिन्दू एक व्यापक शब्द हो, यो कुनै खास उपासना पद्धतिलाई बुझाउने शब्द होइन । उदाहरणका लागि आर्यसमाजीहरु मूर्तिपूजा गर्दैनन् र सनातनीहरु गर्छन् तर पनि यी दुवै हिन्दू नै हुन् । हिन्दू शब्द कुनै समूहविशेषको वा वर्गविशेषको द्योतक पनि कदापि होइन किनभने “हिन्दू” को अर्थ हो– “हीनम् दुनोति इति हिन्दू” अर्थात् हीनतालाई जसले परित्याग गर्छ, ऊ हिन्दू हो । यस दृष्टिले हेर्ने हो भने प्रत्येक त्यो मानव हिन्दू नै हुन्छ जो वास्तवमा हीनता त्यागी आदर्श मानव बन्ने प्रयत्न गर्छ । यसमा क्रिश्चियन, मुस्लिम आदि भन्ने प्रश्न नै उठ्दैन ।
सारांशमा भन्नु पर्दा धैर्य ,क्षमा ,करुणा आदि नै हिन्दू धर्मको सार हो । नीतिकारहरूले पनि स्पष्ट भनेका छन्:
“धृति क्षमा दमोकस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रह,
धीर्विघा सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ।।
अर्थात् धैर्य, क्षमा, दम, अस्तेय आदि नै धर्मका प्रमुख लक्षण हुन् । धर्मका यिनै लक्षणहरूलाई कतै पञ्चशीलका रूपमा त कतै दश प्रमुख आज्ञाको रूपमा, कतै महाव्रर्तका रूपमा वा संकल्पका रूपमा व्याख्या गरिएका छन् । त्यसैले धर्मका नाममा झगडा नगरौ, धर्मको मर्म बुझौ र वास्तवमै धार्मिक बनौ । हिन्दू धर्मको यही नै सार हो, सन्देश हो र सबैलाई विनम्र अनुरोध पनि हो ।
धर्मौ रक्षति रक्षितः । यतो धर्मस्ततो जयः।।